Kürtçe'de Dengbej ne demek? Kimlere denir? Nasıl ortaya çıktı? İlk Kürt Dengbej kimdir?

Kürtlerin yüzlerce yıllık söz edebiyat türlerinden olan Dengbejlik sanatı yaşatılmaya devam ediyor.

Dengbejlik, Kürt sözlü edebiyatında kilam ve stran söyleme sanatıdır. Kürtçede Dengbêj sözcüğü ‘ses’ anlamına gelen deng ve ‘söyle, ses ver' anlamina gelen bêj sözcüklerinin birleşmesiyle oluşur. Bu kelime, sözün ahenkle icra edilmesini sağlayan kişi anlamında kullanılmıştır. Dengbejler genellikle köyden köye dolaşarak, hayatlarını söyledikleri destanlar, kılamlar, ilahiler ve hikayeler ile sürdürmektedirler. Bazıları erbane (tef), bılur (kaval) gibi çalgılarla söyleseler de, dengbejlerin çoğu herhangi bir çalgı aleti kullanmadan, gırtlak gücüne dayanarak sanatlarını icra ederlerdi. 

Ortaya çıkışı

Kahramanlıkların anlatıldığı ve ‘şer’ denilen stranlardan (şarkı) avcılığa, baharın güzelliği ‘kılam'lardan, düğün ve eğlencedeki mutluluktan, zaferlerin heyecanına kadar, hastalıktan kaynaklı acılardan, haksızlık ve birçok konu, değişik şekillerde sanatsal olarak sözlü Kürt edebiyatında yerini almıştır.

 Dengbejlerin seslerini kullanarak yarattıkları yapıtlara lawik ve kilam denir. Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu'da gelenekselleşmiş olan dengbejlik özellikle Serhat Bölgesi diye anılan Van, Kars, Erzurum, Ağrı, Muş gibi yerleşim yeri köylerinde hala sürdürülmektedir.

İlk Kürt Dengbej

Sûsika Simo Sovyet Kürdü dengbêjdir. Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde Kürtçe şarkılar besteleyen Simo sahneye çıkan ilk kadın dengbêj olarak kabul edilir. 

Sûsika Simo 1925 yılında mülteci Kürt-Yezidi bir ailenin kızı olarak Mîrekêda köyünde doğdu. 21 yaşında iken devlet nezdinde geleneksel Kürtçe şarkılar söylemeye başladı. 1946 yılında Ermenistan'daki Kürtler nezdinde ilk kez sahneye çıkıp Kürtçe şarkı söyledi. Başkent Erivan'da radyo yayınları yapmaya başladı. Erivan Radyosu'nda ilk söylediği “Miho” kılamıyla tanındı ve bu eser sayesinde sevildi. Bu dönemde Egîdê Cimo, eşi Kulya Neftalyan gibi isimlerle birlikte çalıştı.

Ermenistan’daki çeşitli halkların yeteneklerini ve ses performanslarını Flarmonya sahnesi'nde faaliyetler yürüttü. Simo konser verirken, sarı, yeşil ve kırmızı elbiseler giyer ve başına bir başörtüsü türü olan "kefiye" bağlardı. Lenînê Mezin, Lenin Rabu Em Rizgar Bun, Xerîb Bilbil, Evdalê Zeynikê gibi eserlerini sahnelerde söyledi. SSCB'de kaset üretimi 1986'dan sonra başladığı için Simo'nun bir kaseti bulunmamaktadır.

Sûsika Simo 1977 yılında Erivan'da hayatını kaybetti.

Sûsika Simo bir Ermeni ile evlenmişti. Fakat o dönemde toplumun feodal ve katı gelenekleri bunu hoş karşılamadı. Bu evliliğinden dolayı, Sovyet Kürtleri arasında fazla sevilmemiştir, çünkü o dönem Sovyet Kürtleri kendi dinlerinden, kendi halkından olmayan biriyle evlenmez ve evlenenlere karşı da hor yaklaşır ve bu evliliği kabul etmezdi. Bu sebeple Sûsika Simo'ya karşı düşmanca yaklaşımlar gelişti.