Mardin kapı tokmaklarının anlamı nedir? Kültürel değeri nedir? Hala kullanılıyor mu?

Mardin, tarihî evlerinden el sanatı ürünlere, yemeklerinden kapı tokmaklarına ka­dar göz kamaştıran bir kültürel zenginliğe sahip. Farklı anlamlar taşıyan kapı tokmakları pek çok turistin ilgisini çekiyor. Çoğu yerli yabancı turist bu tokmakların hikayesini dinlemek istiyor

 Mardin yöresindeki mimarinin en ilgi çekici unsurlarından biri, kuşkusuz eski evler. Zama­na meydan okumuş, mimari üslubu, taş duvar­ları ile günümüze kadar dimdik ayakta kalabil­meyi başarmış Mardin evleri. Köşk evler, cum­balı evler, pencere kafesleri, ahşap ya da kesme taş işçiliği... Bunlar arasında bir ayrıntı daha kendini gösteriyor ki o da olağanüstü güzellik­teki ahşap kapılar. Taş evlerin bu ahşap kapılarım özel yapan şey de bir sanat eseri gibi duran tokmak­ları. Efsanelere konu olmuş Mardin'in labirent sokaklarını gezerken taş evlerin kapılarını süsle­yen kimi horoz, kimi aslan kafası, kimi el figürü kapı tokmakları hemen dikkatleri çekiyor. Her evin ayrı bir kapı tokmağı var. Kimi zenginliği, kimi asaleti kimi de hoşgörüyü temsil ediyor. Tahta kapıların süsü gibi duran bu tokmaklar bir zamanların kapı zili. Her tokmak farklı farklı bir biçimde ses çıkarır ve evin içindekilere ayrı bir mana ifade edermiş.

TOKMAKLAR

Türk'ü, Arap'ı, Kürt'ü, Süryanisi, Ermenisi, Yezidisi ile birlikte yaşayan 7 bin yıllık bu kentte hayat bulan kapı tokmakları, eski evlerin adeta vazgeçilmez aksesuarlarından biri oldu. Elektronik seslerin hayata karışmadığı dönemlerde duyulan bu tok vuruşların kaynağı, ev halini ifade eden çeşitli mesajları da barındırıyor içinde. İster mesajı ister sesi ister biçimi; kapı tokmakları başlı başına birer sanat eseri aslında. Kapı tokmak­ları Mardin'de yoğun olarak görülebiliyor ve günümüze kadar değişmeden gelebilmiş. Şimdi bile kulplu ya da demir çubuklara özenle nakışlan­mış kapı tokmakları her evin kapısını süslüyor. Her dinin her dilin aynı bir kapı tokmağı var Mardin'de. Hepsinin ortak bir sesi ise hoşgörü ve barışın sesi demek.

 KAPI TOKMAĞI

Mardin'de bazen ev sahibinin mizacı hakkında fikir veren kapı tokmak­larından korkarsınız, bazen de ay­nı kapıyı tekrar tekrar çalmak için can atarsınız. Tokmak biçimleri arasında horoz kafası, gaga ağzı, yılan kafası, aslan başı, kadın eli, de bulunuyor. Topuzlar, üçgenler, çubuklar, çen­gellerden oluşan geometrik şekillerin hepsinde bir anlam, bir estetik yer alıyor. Kalın ve sert ağaçlar­dan yapılma çift katlı kapılara monte edilen tok­makların kullanımı sırasında çıkan ses tonu evin içinde veya avluda melodili şekilde yankılanırken, ihtişamlı taş evlerin görkemine de farklı anlamlar kazandırıyor. Günümüzde diafon, görüntülü ek­ranlar, ziller, kuş ötüşü, melodili kapı zilleri, uzaktan kumandalar, kartlı sistemler, sahibinin sesine duyarlı kapı kilitleri insanoğlunun hizme­tine sunulurken, hiçbirisi eski kapı tokmaklarının verdiği mesaj inceliğini bir arada yansıtmıyor. Kapı kanadı üzerinde rastlanan çift tokmak­lardan büyük olanını eve gelen beyler, küçük olanı ise hanımlar kullanırmış. Avluda, başı açık hanımlar topluca sohbet ediyorlarsa, çalman bü­yük tokmak sesi dışarıdan gelenin bir erkek oldu­ğunu içeridekilere belli edermiş. İçeride oturan beylere bir uyan da küçük tokmak sesiyle olu­yor. Bir hanımın eve geldiğini fısıldıyor, kapı açı­lana dek beylerin toparlanmalara sağlıyormuş.

Genellikle tokmağın vuruş yerinde yer alan metal kabaralı bölüm, sesin duyulmasını sağlı­yor. Dövme demir veya tunç dökümden imal edilen kapı tokmakları çeşitli şekil ve motifler­le, zengin süslemelerle, daha da gösterişli hale getiriliyor. Yapılışlarına göre aynı teknikler kul­lanılan kapı tokmakları, ev sahibinin varlık du­rumu hakkında da ipuçları veriyor. Örneğin, hayvan başı motifleri özellikle güç ve kudreti temsil ediyor. Varlıklı ailelerin kapı tokmaklar üzerinde ise sıklıkla, aslan kafası, koç başı, kar­tal başı, horoz gagası gibi figürler kullanılırmış.