Mardin’in Unutulan Tarihi: Yahudi Cemaati ve İzleri

Tarihi MÖ 4500 yılına kadar uzanan ve birçok medeniyete ev sahipliği yapan Mardin, Subariler’den Artuklulara, Osmanlı’dan günümüze kadar zengin bir kültürel mirasa sahip. Ancak bu kadim şehirde, Orta Çağ’dan 20. yüzyıla kadar varlığını sürdüren Yahudi cemaatinin izleri, günümüzde neredeyse unutulmuş durumda.

Yahudi Cemaati ve İlk İzler

Mardin’de Yahudi cemaatinin varlığına dair ilk izler, 1291 yılında Abinadab ben Saadiah Halevi’nin, Maimonides’in ünlü eseri Moreh Nevukhim’i (Şaşkınların Kılavuzu) Arapçaya çevirmesiyle ortaya çıkıyor. 14. yüzyılda ise Necip al-Dawla Abraham ben Yeşua’nın devlet hizmetinde bulunduğu biliniyor. Osmanlı döneminde, 1518 yılında kurulan Mardin Sancağı’nda Yahudi nüfusun varlığına dair kayıtlar bulunuyor.

Fetihten sonraki ilk kayıtlarda, Mardin’deki yedi mahalleden birinin Yahudiyan Mahallesi olduğu belirtiliyor. Günümüzde Şehidiyye olarak bilinen bu mahallede, 1827 yılında kenti ziyaret eden David Bet Hillel, altı Yahudi ailesi ve bir küçük sinagogdan bahsetmiştir. 1848’de ise gezgin Benjamen haŞeni, çoğu tarımla uğraşan 50 fakir Yahudi ailesinin burada yaşadığını ifade etmiştir.

Yahudi Nüfusunun Azalışı ve Göç

1904 yılında Mardin’deki Yahudi nüfusun 580 olduğu belirtilirken, 20. yüzyılın başında Yahudi esnafın işleri, haftalık pazarın cumartesi gününe alınmasıyla bozulmuş ve bu durum Yahudilerin Nusaybin’e göç etmesine neden olmuştur. 1930 yılına gelindiğinde ise Mardin’de ne bir Yahudi ailesi ne de bir sinagog kalmıştır.

Günümüzde Yahudi İzleri

Mardin’de Yahudi cemaatine dair günümüze ulaşan izler oldukça sınırlıdır. Yenikapı Mahallesi’nde bulunan ve Yakutiye Çeşmesi olarak da bilinen Yahudi Çeşmesi, yakınındaki kapısında İbranice bir taş tablet bulunan metruk sinagog yıkıntısı, eski Necmettin Mahallesi’ndeki mezarlık kalıntısı ve kapıları kilitli birkaç dükkândan oluşan Yahudi Çarşısı, bu izlerden bazılarıdır.

Ayrıca, Iowa Üniversitesi’nden Prof. Ron Kirschhoff’un, Artuklu ilçesine bağlı Yenice Mahallesi’nde Roma dönemine ait bir evde keşfettiği, duvara kazınmış iki büyük Magen David (Davud’un Yıldızı) dikkat çekmektedir. Prof. Kirschhoff, bu dini sembollerin, bölgede bir Yahudi yerleşiminin varlığına işaret ettiğini belirtmiştir.

Mardin’in Çok Kültürlü Mirası

Mardin, tarih boyunca farklı din ve kültürlerin bir arada yaşadığı bir şehir olarak bilinir. Yahudi cemaatinin izleri, bu çok kültürlü yapının önemli bir parçasını oluşturuyor. Ancak bu izler, zamanla unutulmuş ve yok olmaya yüz tutmuştur.
Daha fazla bilgi için, Naim A. Güleryüz’ün baskı aşamasında olan Tarih Boyunca Türkiye’de Yahudi Yerleşim Merkezleri kitabı, Mardin Yahudileri hakkında detaylı bilgiler sunmaktadır.