Şeybızini Lehçesi - “Tanımlılık”

Şeybızın Aşireti başta Ankara-Haymana olmak üzere Konya, Sakarya, Düzce, Sinop, Karabük, Kastamonu, Çorum, Samsun, Amasya, Tokat, Erzurum, Bayburt, Diyarbakır, Urfa, Van, Iğdır gibi Türkiye’nin pek çok şehrine dağılmış bir Kürt aşiretidir.

Şeyhbıznilerin tarihte asıl yerleşim yeri İran’ın Irak ile olan batı sınırı ve Irak’ın İran ile olan kuzey sınırı boyunca Xaneqin, İlam, Kirmanşah, Kasrı Şirin, Süleymaniye, Erbil, Kerkük ve Musul’u içine alan bölgedir.

Şeyhbıznilerin, kendi lehçeleri olan Şeybızini lehçesiyle konuşurlar. Bu lehçe

gramer özellikleri bakımından Leki, Feyli, Kirmanşahi, Xaneqini ve İlami gibi ağız ve lehçelere yakın bir lehçedir. Bunların dışında Sorani lehçesine de yakınlık gösterir.

Şeyhbızın Kürtleri ve Şeyhbızıni Kürtçesi hakkında bu genel bilgilendirmeler yaptıktan sonra gelelim  “tanımlılık(artikel)” konusuna.

TANIMLILIK 

Şeybızıni lehçesinin en belirgin ve en temel karakteristik dilsel özelliği tanımlılıktır diyebiliriz. Kırmanci ve Zazakide görülen “cinsiyet(zayend)” gramer özelliği Şeyhbızınide yerini “tanımlılık” a bırakır.

Arapçada harfı tarif (el), ingilizcede ise artikel (the, a/an) olarak bilinen tanımlılık; Arapça, İngilizce  ve Fransızca gibi pek çok dünya dilinde bulunan dilsel bir özelliktir. Tanımlılık, söze konu olan varlık eşya ve kavramın sözün muhataplarınca bilinip bilinmediğini, tanınıp tanınmadığını belirten bir gramer kategorisidir.

Şeyhbızıni lehçesinde tanımlılık isimlerin sonuna getirilen artikel ekleri ile yapılır. Belirli ve belirsiz tanımlı olmak üzere iki tür tanımlılık bulunur. Belirli tanımlılık için  -e artikel  eki , belirsiz tanımlılık için  -î/-îk artikel eki kullanılır. -îk artikel eki, belirsiz tanımlı isimler artikel ekinden sonra herhangi bir ek aldığı durumlarda kullanılır. Artikel almamış isimler tanımlılık açısından nötürdür, yani sıfır tanımlıdır.

 Şeyhbızıni lehçesinde tanımlılık şu şekilde işler:

Bahse konu olan varlık, eşya ve kavramlar veya söze ilk kez konu olduğunda sözün muhataplarınca bilinmeyen, tanınmayan herhangi bir şey olduğundan onlardan belirsiz tanımlı olarak bahsedilir. Varlık, eşya ve kavramlar bahse konu olduktan sonra artık bilinen, tanınan belirli bir şeye dönüşür. Bu sebeple kendisinden daha önce bahsedilen varlık, eşya ve kavramlara tekrar değinildiğinde onlardan belirli tanımlı olarak bahsedilir. Söz(konuşma) öncesinde ne olduğu bilinen varlık, eşya ve kavramlardan da belirli tanımlı olarak bahsedilir.

 Şeybızıni lehçesini hakkında bize fikir verecek bir halk masalıyla Şeyhbızıni lehçesinde tanımlılığın nasıl işlediğine beraber bakalım. Bu vesileyle masalı kendisinden derlediğim amcam Tayyar’a buradan rahmet dilemek istiyorum.

  OXEM RAST O WIKERIM

 Mêrikî diwû.  Dîşî  “Karem qe ley yek nêçû. Da wiçim we Xuda, Xuda ram oxem ratst o wikerî.” Û dikefî we rî. 

Le rîya gurgî raste dîyay. Gurge dîşî

“Karê mi jî qe le yek nîyay. Qe ram we Xuda nêwîşê ke oxê mi jî rast o wikerî?”

Mêrike dîşî “Diwû, da rat wê wîşim.”

 Û rîyay xwê diranî. Diçû diçû le dêyî dwêtî rastê dîyay. Dwête dîşî

“Qedire û bextem girîyage.  Qe ram we Xuda nêwîşê ke oxê mi jî rast o wikerî?”

Mêrike, we dwête jî dîşî “Diwû, da rat wê wîşim.” û rîyay xwê diranî. Diçû diçû ddngirî ke le naw telley rejberî nîştige. Silam didî we rejbere. Rejbere dîşî “Çend sale ke xelayî jêman kem o nêwû. Ke çîyê qe ra mi jî we Xuda nêwîşe ke oxê mi jî rast o wikerî.” Mêreke dîşî “Diwû, da rat we Xuda wîşim” û riyay xwê diranî.

 Mêrike ke dîyay we hindi Xuda,  xwestinê xwê û êdikel ra Xuda dîşî.

Xuda  dîşî:

“We rejbere wîş bila bin darê hewlîyê xwê odî. De ûre qwîzey zer hestin. Bila ra xwê derxîkê”

“We dwêtê şûnekirîyage  wîş. Bextê okirdim. Êdin bila ra xwê şû wikerî.”

“We gurge wîş. Ke wisig o wî, bila ra xwê seri bîhûşgel wixwî.”

Û we mêrike jî dîşî ke:

--Herro oxê ti jî rast o kirdim. Êdin karet da le yek way.

 Mêrike çerx diwû dîyay. Dîyay we hindi rejbere. Şûnay zerre şani rejbere didî. Rejbere dîşî “Xuda jêt xweş wû. Boro ke zerre we yek o derxîn. Laykîkê ra ti laykîkê ra min wû.”

Mêrike dîşî “Na na. Xuda oxê min rast o kirdige, karêm da le yek way.” Didî lê dîyay.

 Dîyay we dêye we hindi dwête. We dwête dîşî “ Xuda qedire û bextet okirdige. Êdin ra xwet şû wike. “ Dwête dişî “Ê de ke enço we boro ke şû we ti kerim.”

Mêrike dîşî “Na na. Xuda oxê min rast o kirdige,  karê min da le yek way.” 

Mêrike je ûre jî diçû,  dîyay hindi gurge. Gurge dîşî “Çûn kirdê? Çîyê we hindi Xuda?” Mêrike ke çe hatige serê û çûn kirdige gî ra gurge dîşî.

Gurge dîşî “Enî Xuda ra min çe vit?” Merike dîşî  ke :Xuda wêt vit ke “Ke virsig o wî bila seri bîhûşgel wixwerî.”

Gurge dîşî “ Qwîzay zerre le verite, jê nêwerê. Dwête şû dikerî wêt, nêxwezê û heman le bendê ke Xuda karet le yek warî he!” Û le ûre mêrike dirî le zemî û dixwerî.”

(Bir adam varmış. “İşerim hiç rast gitmiyor. Gideyim Allah’a da Allah işlerimi düzene koysun.” der ve yola koyulur. Yolda bir kurda rast gelir. 

Kurt “Benim için Allaha rica eder misin? İşlerim hiç rast gitmiyor, benim de işlerimi düzene koysun” der. Adam  “Olur, senin için söylerim.” der ve yoluna devam eder. 

 Adam epeyce gider, bir köyde bir kıza rastlar. Kız “Kaderim ve kısmetim kapalı. Benim için Allaha rica eder misin, benim de işlerimi düzene koysun.” der. Adam, kıza da “Olur, senin için söylerim.” der ve yoluna devam eder. 

 Adam epeyce gittikten sonra bir tarlanın içinde bir çiftçiye rastlar ve ona selam verir. 

Çiftçi  “ Kaç yıldır kuraklık bizden eksik olmaz.  Allah’a gittiğinde benim için de rica eder misin, benim de işlerimi düzene koysun.” 

Adam “Olur, senin için Allaha’ a söylerim.” der ve yoluna devam eder. 

 Adam, Allaha’ ın huzuruna vardığında kendisinin ve ötekilerin isteklerini Allah’a iletir. 

Allah :

-Çiftçiye söyle avlusundaki ağacın dibini kazsın. Orada bir küp altın var. Kendine çıkarsın.

-Bekar kıza söyle onun kısmetini açtım. Artık evlensin.

-Kurda söyle acıktığında akılsız kimselerin kafasını yesin.

Ve adama da der ki:

“Git, senin işlerini düzene koydum. Artık işlerin rast gidecek.” der. 

 Adam geri döner gelir. Çiftçinin yanına gelir. Ona altının yerini gösterir. Çiftçi “Allah senden razı olsun. Gel beraber çıkaralım. Yarısı senin yarısı benim olsun” der. Adam “Hayır, hayır. Allah işlerimi düzene koymuş. Benim işlerim rast gider” der. Oradan çeker gider. Gelir köye kızın yanına. Kıza “Allah kaderini ve kısmetini açtı. Artık evlenebilirsin.” der.  Kız “E madem öyle gel sana varayım.” der. 

Adam “ Hayır, hayır. Allah işlerimi düzene koymuş. Benim işlerim rast gider” der. Adam aradan da ayrılır, gelir kurdun yanına. 

Adam yaşadığı ve yaptığı her şeyi kurda anlatmış.

Kurt “Peki, Allah benim için ne dedi?” der.

Adam “Allah senin için acıktığında akılsız kimselerin kafasını yesin dedi.” der. 

 Kurt “Bir küp altın ayağının dibine gelmiş, almamışsın; kız sana varmış, istememişsin ve 

halen işlerin rast gitsin diye Allah’ı bekliyorsun, He!..” der ve oracıkta adamı yere serip yer. )

 Yukarıdaki metinde görüldüğü gibi “mêrik(adam), dwêt(kız), rejber(çiftçi), gurg(kurt), dê(köy), telle(tarla)” varlıklarından ilk kez bahsedildiğinde -î/îk belirsiz tanımlılık artikeli ile belirtilmiştir. Sözün devamında bu varlıklara tekrar değinildiğinde -e belirlilik artikel eki ile belirtilmiştir.

 Bahse konu olan isimler cümle içinde hangi görevde kullanılırsa kullanılsın belirli tanımlı veya belirsiz tanımlı bahsedilebilir.

 Yukarıdaki metinde geçen

“We gurge wîş. Ke wisig o wî, bila ra xwê seri bîhûşgel wixwî.”

cümlesinde  “gurg(kurt)” ismi yer tümleci görevinde belirli tanımlılık artikeli almıştır.

 “Cejne dîyay we seri sale.- Bayram yıl başına denk geliyor.”

Bu cümlede “cejn(bayram)” ismi özne görevinde, sari sal (yılbaşı) isim grubu da tümleci görevinde belirli tanımlılık artikeli almıştır.

 “Seet le sîye mellê dîyer dixwenî- Saat üçte ikindi ezanı okunuyor.”

Cümlesinde ise “sî(üç)” ismi zarf tümleci görevinde belirli tanımlılık artikeli almıştır.

 Artikel eklerinin kullanımı ve artikel ekleri ile ilgi birkaç istisna durumlar da vardır. Fakat yazımızın amacı Şeybızınide tanımlılığın nasıl işediği göstermek olduğu için bu konunun ayrıntısına girmeyeceğiz.

Mehmet Emin ÖZGÜR -Ankara/Haymana

Mail: [email protected]