ŞEYHBIZINİ LEHÇESİ- “Geçişli Fiillerde Nesne”

Bu yazımızda fiil çekimlerinde nesne eklerinin geçişli fiillere nasıl geldiğini ele alacağız.

Şeyhbızıni lehçesinde bir varlık, eşya veya herhangi bir şey fiilden etkilenen öge olarak yani “nesne” olarak söze konu olduğunda cümle içinde her seferinde tekrar tekrar ifade etmek yerine ekler yoluyla fiilde belirtilir.

Geçişli fiil, söz içinde bilinen ya da kendisinden daha önce bahsedilen nesneye atıf yapıldığı durumlarda fiil nesnenin ekini alır. Fakat şunu özellikle belirtmek gerekir ki aynı cümlede nesne hem bir öge şeklinde hem de ekler yoluyla fiilde belirtilemez. Geçişli fiiller, kip ve zaman çekimlerin tümünde nesne ekini alabilir.

a- “Verke le ver çêwiman wî. Ke gurge, verke çûn girt û verke çûn bird, nedînê.” Kuzu gözümüzün önündeydi. Kurt, kuzuyu nasıl tutup kuzuyu nasıl aldığını görmedik.

b- “Verke le ver çêwiman wî. Ke gurge çûn girtê û çûn birdê, nedînê.” Kuzu gözümüzün önündeydi. Kurdun kuzuyu nasıl tutup aldığını görmedik. 

Yukarıdaki a örneğinde “verk (kuzu)” ismi her cümlede ayrı ayrı belirtilmişken b örneğinde -ê eki ile fiilde ifade edilmiştir. Ayrıca “Kurdun kuzuyu alıp götürme” olayı anlatıcının gördüğü şey (nesne) olduğu için dîn/dîyin (görmek) fiilinde “nedînê- onu görmedik” şeklinde ek yardımıyla fiilde belirtilmiştir. Yukarıdaki iki örnek anlam olarak aynı şeyi ifade etse de ikinci örnekte (b) daha pratik ve daha akıcı bir anlatım vardır.

“Min pirtale şûrtim.-Ben elbiseleri yıkadım.” cümlesindeki nesne fiilde ekler yoluyla belirtilmek istendiğinde cümlenin nesnesi olan “pirtal (elbise)” ismi cümleden çıkarılır, nesne 3. tekil şahıs olduğu için de fiile 3.tekil nesne eki getirilir ve “Min şûrtimê.-Ben onu yıkadım.” şeklinde ifade edilir. “Ben elbiseleri yıkadım.” cümlesi “Min pirtale şûrtimê.” şeklinde nesne hem bir öge şeklinde hem de ekler yoluyla fiilde belirtilemez.
Şeyhbızıni lehçesinde nesne için kullanılan ekler:

1. kişi (ben, biz) 2. kişi (sen, siz) 3. kişi (o, onlar)
tekil -(i)m -(i)t -ê
çoğul -(i)man -(i)tan -êyan
Nesne için “-(i)m,-(i)t, -ê, -(i)man, -(i)tan, -êyan” iyelik ekleri kullanılır. Nesneyi bildiren bu ekler her zaman özne eklerinden sonra fiilin sonuna gelir. Birleşik fiillerde ise birleşik fiildeki isim ve isim soylu kısma gelir.

Öznesi ikinci tekil kişi (sen), nesnesi ise üçüncü tekil kişi (o) olan geçişli fiillerde özne ve nesne ekleri özdeşir ve tek ekmiş gibi söylenir. Bu durumda fiildeki -ê eki hem özne olan 2. tekil şahsı hem de nesne olan 3. tekil şahsı karşılar. Birleşik fiillerde nesne eki fiildeki isim ve isim soylu sözcüğe geldiği için bu özdeşlik ortadan kalkar.
Tu şûrtê: 1- Sen yıkadın, 2- Sen onu yıkadın.
Tu xwardê: 1- Sen yedin, 2- Sen onu yedin.
Tu birdê: 1- Sen götürdün, 2- Sen onu götürdün.
Nesneye atıf söz konusu olduğu için nesne için kullanılan ekler (birleşik fiiller hariç) önüne -ê ilgi zamirini alarak işlevini yerine getirir. Birleşik fiillerde -ê ilgi zamirini kullanılmaz.

“Xistin (düşürmek)” ve “terkirdin (ıslatmak)” fiilleri üzerinden nesne eklerine ve bu eklerin fiildeki yerine göz atalım. Koyu renkle belirttiğimiz ekler nesne ekleridir.

ÖZNE
NESNE Min (Ben) Tu (Sen) Ewî (O) Îme (Biz) Îwe (Siz) Ewane (Onlar)
Min (Beni) - Dixêm Dixîkêm - Dixinêm Dixinêm
Tu (Seni) Diximêt - Dixîkêt Dixînêt - Dixinêt
Ewî (Onu) Diximê Dixê(Ê) Dixîkê Dixînê Dixnê Dixinê
Îme (Bizi) - Dixêman Dixîkêman - Dixinêman Dixinêman
Îwe (Sizi) Diximêtan - Dixîkêtan Dixînêtan - Dixinêtan
Ewane(Onları) Diximêyan Dixêyan Dixîkêyan Dixînêyan Dixinêyan Dixinêyan

ANLAMI Ben,
seni/onu
sizi/onları
düşürdüm. Sen,
beni/onu
bizi/onları
düşürdün. O,
beni/seni/onu
bizi/sizi/onları
Düşürdü. Biz,
seni/onu
sizi/onları
düşürdük. Siz,
beni/onu
bizi /onları
Düşürdünüz. Onlar,
beni/seni/onu
bizi/sizi/onları
düşürdüler.

ÖZNE
NESNE Min(Ben) Tu (Sen) Ewî (O) Îme (Biz) Îwe (Siz) Ewane (Onlar)
Min(Beni) - Terim kirdê Terim kird - Terim kirdin Terim kirdin
Tu(Seni) Terit kirdim - Terit kird Terit kirdîn - Terit kirdin
Ewî(Onu) Terê kirdim Terê kirdê Terê kird Terê kirdîn Terê kirdin Terê kirdin
Îme(Bizi) - Teriman kirdê Teriman kird Teriman kirdin Teriman kirdin
Îwe(Sizi) Teritan kirdim - Teritan kird Teritan kirdîn - Teritan kirdin
Ewane(Onları) Terêyan kirdim Terêyan kirdê Terêyan kird Terêyan kirdîn Terêyan kirdin Terêyan kirdin

ANLAMI Ben,
seni/onu
sizi/onları
ıslattım. Sen,
beni/onu
bizi /onları
ıslattın. O,
beni/seni/onu
bizi/sizi/onları
ıslattı. Biz,
seni/onu
sizi/onları
ıslattık. Siz,
beni/onu
bizi /onları
ıslattınız. Onlar,
beni/seni/onu
bizi /sizi/onları
ıslattılar.

Yukarıdaki örneklerde fiilde koyu renkle gösterdiğimiz ekler nesneye ait eklerdir. Görüldüğü üzere nesne ekleri özne eklerinden sonra fiilin sonuna gelmiştir. Birleşik fiilde (terkirdin) ise fiildeki isim kısmına gelmiştir.

Geçişli fiiller, cümle içinde bir öge şeklinde belirtilen nesnenin ekini alamayacağına değinmiştik. Bunun tek bir istisnası vardı. O da şudur:
Söz diziminde nesne, özneden önce belirtildiğinde geçişli fiil nesnenin ekini alır. Nesneyi vurgulamak ve nesne ile ilgili açıklama yapmak istendiği durumlarda nesnenin özneden önce kullanıldığını da belirtelim.
“Îwe Rustem girtêtan - Sizi Rüstem tuttu.”  cümlesinde nesne (îwe) özneden (Rustem) önce belirtildiği için “girtin (tutmak)” fiili “îwe” nesnesine  ait -êtan ekini almıştır.

Özne-Nesne-Fiil Anlamı Nesne- Özne -Fiil Anlamı

Ehmed min diwerî.- Ahmet beni götürüyor. Min Ehmed diwerîkêm. - Beni, Ahmet götürüyor.
Ehmed tu diwerî.- Ahmet seni götürüyor. Tu Ehmed diwerîkêt. - Seni, Ahmet götürüyor.
Ehmed ewî diwerî. Ahmet onu götürüyor. Ewî Ehmed diwerîkê. - Onu, Ahmet götürüyor.
Ehmed îme diwerî- Ahmet biz götürüyor. Îme Ehmed diwerîkêman. - Bizi, Ahmet götürüyor.
Ehmed îwe diwerî.- Ahmet sizi götürüyor. Îwe Ehmed diwerîkêtan. - Sizi, Ahmet götürüyor.
Ehmed ewane diwerî.- Ahmet onları götürüyor. Ewane Ehmed diwerîkêyan.-Onları, Ahmet götürüyor.

Aşağıda çeşitli kişilerle Şeyhbızni lehçesiyle yapılan görüşmelerden aldığımız bazı örneklerle nesne fiilde nasıl bildirildiğine beraber bakalım:

“(Pese) çar çar pese didwêtîn. Dihawirdînê, dikirdînê le makîna. Je makîna we dwî yo dikirdînê we pendîr. Je pendîre we dwî yo dinaynê de kupe. Ra zimistan deldigirtînê” - Koyunları sağardık, (sütünü) getirirdik, onu (sütü) makineden geçirirdik. Makine işleminden sonra onu (sütü) peynire yatırırdık. Peynir işleminden sonra onu (peyniri) küpe yatırırdık. Kış için onu (peyniri) kaldırırdık.”1

Yukarıdaki örnekte görüşmede konuşan kadın, sağdığı “süt(şîr)” ve yaptığı “peynir (pendîr)”i bu kastederek nesneleri üçüncü tekil “-ê” eki ile fiilde bildirmiştir.

1- “Genime dibirdîn. Diçîyayn we asîyawe. Dikirdînê we ard.- Buğdayı götürürdük. Değirmene giderdik. Onu(buğdayı) un yapardık.”2

2- “Lastîk de paman wî. Lastîkeman ke didirîya , koşkare jî hewî. Pînê dikirdîn.
Ayaklarımızda lastik ayakkabılar vardı. Lastiklerimiz yırtılırdı, ayakkabı tamircisi de vardı. Onu(lastik ayakkabıyı) yama yaptırırdık.”3

3- “-Pirçi dwêtgel açix wî yan girîyag wî?
-Pirçêyan girîyag wî ama diowînandinê. Hevdê salî bîst salî didanêyan we şû.”

- Kızların şaçları açık mı yoksa örtülü müydü?
Saçları kapalıydı ama onu (saçları) örerlerdi. On yedi yirmi yaşlarında onları (kızları) evlendirirlerdi.”4

4- “Diçîyayn we meytewa. Mesela min çîm. Je ûçe elgirtinêm- Okula giderdik. Mesela ben gittim. Üçte iken beni (okuldan) aldılar.”5
5- “Tepike dikirdîn, bazma dikirdîn, bin pese delkendîn. Zimistan jî disûzandînê – Tezek yapardık, koyun sürüsünün yattığı yeri kaldırırdık. Kışın onu (tezeği) yakardık.” 6

6- “Nêzîki sed pesim hestin. A diwerimê û dîyarimê. – Yüze yakın koyunum var. İşte onları (koyunları) getirir, götürürüm.” 7
Yukarıdaki örneklerde görüşmede konuşan kişiler kendi cümlelerinde “genim (buğday), lastik (lastik ayakkabı), pirç (saç), dwêtgel (kızlar), min (ben), tepik (tezek), bazme (tezeğin bir çeşidi), pes (koyun sürüsü)” nesnelerini ekler yoluyla fiilde bildirmişlerdir.

Kurmanci ve Zazaki lehçelerinde sadece geçmiş zaman geçişli fiiller nesneye (ergatif) göre çekime girdiğinde fiil nesne ekini alır. Fiil nesneye göre çekime girdiğinde öznenin ekini almaz.
Sorani lehçesinde ise ergatif yapı hesaba katmazsak fiilin nesne eki alma durumu Şeybızıni lehçesindekiyle hemen hemen aynıdır. Soranide nesne ekleri fiilin önüne gelen kip ve zaman ekleri ile fiilin arasına gelir. Özne eki ise fiilin sonuna gelir. Kip ve zaman eki bulunmayan geçmiş zaman çekimlerinde ise nesnenin eki özne ekinden önce fiilin sonuna gelir.

KURMANCİ ZAZAKİ SORANİ ŞEYHBIZINİ Anlamı
(ergatif yapıda) (ergatif yapıda)
Te ez dîtim To ez dîya Dîtimit Dîyêm Sen beni gördün.
Te ew dît To o dî Dîtit Dîyê(ê) Sen onu gördün.
Te em dîtin To ma dîyî Dîtimanit Dîyêman Sen bizi gördün.
Te ew dîtin To ê dîyî Dîtiyanit Dîyêyan Sen onları gördün.

Yukarıdaki örneklerde fiilde koyu renkle gösterdiğimiz ekler nesneye ait eklerdir.
KAYNAKÇA:

1,7- https://youtu.be/CVF6wFrqu58?si=x_dJ5vmF6TmE0rbu

2,3,4,5,6- https://youtu.be/pqawaMrBLfo?si=BAFPIWaQ7QXnPTvQ

Sorani cümle çevirileri: Qendîl Şêxbizinî- Sorani Dil Eğitim Öğretmeni
Kurmanci lehçesine ait örnekler Prof. Dr. Kadri Yıldım’ ın Kürtçe Dilbilgisi kitabından alınmıştır.