Dünyanın 9 büyük projesinden biri olan GAP Kaderine terk edildi!

1989 yılında başlatılan ve bir dönem Türkiye'yi "uçuracak proje" olarak tanıtılan, zamanında siyasilerin üzerinde anlaşamadığı Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) hala tamamlanabilmiş değil. Peki, GAP'ta gelinen son nokta nedir? Projeyi yakından izleyen uzmanlar durumu değerlendirdi. Türkiye, son yıllarda yağışlar açısından ciddi bir kuraklık dönemi yaşıyor. Bu kuraklığın en fazla hissedildiği bölgelerden biri Güneydoğu Anadolu. Özellikle bu bölgede kuru tarım yapılan alanlarda sorunlar daha da derinleşiyor. Bu durum, buğday, arpa ve kırmızı mercimek gibi birçok üründe rekolte kaybı beklentisini doğuruyor. Ayrıca, bu gelişmeler Türkiye genelindeki gıda fiyatlarının artmasına yol açabilir. Kuraklık, bir süredir gündemden düşen bir projeyi yeniden hatırlatıyor.

Bölgede kuru tarım yapılan alanlarda sıkıntı daha da ciddi düzeyde hissediliyor.

Bunun sonucunda buğday, arpa, kırmızı mercimek gibi pek çok üründe rekolte düşüşü bekleniyor.

Bu durum Türkiye genelindeki gıda fiyatlarını da artırabilir.

Kuraklık, bir süredir daha az konuşulan bir projeyi tekrar akıllara getirdi.

Bölgedeki siyasetçilerden ve sivil toplum kuruluşları temsilcileri (STK) tarafından yapılan açıklamalarda, Güneydoğu Anadolu Projesi olarak bilinen GAP bitirilseydi kuraklığın bölgeyi ve Türkiye'yi bu kadar olumsuz etkilemeyeceği iddia edildi.

Dünyanın 9 büyük projesinden biri olarak tanıtılmıştı

Bugünlerde tekrar gündeme gelen GAP, özellikle 40 yaşın üstünde olanların iyi bildiği bir proje.

1970'lerde planlanan ancak fiili olarak inşa çalışmalara 1989'da başlanan GAP; Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak illerini kapsıyor.

Yapıldığı dönemde GAP, dünyanın 9 büyük projesinden biri olarak tanıtılmıştı.

GAP, Fırat-Dicle havzasında sulama ve hidroelektrik enerji üretimine yönelik 13 proje paketinin toplamı olarak planlanmış, bu kapsamda 22 baraj, 19 hidroelektrik santralı ve yaklaşık 1,8 milyon hektar alanda sulama şebekesi yapımı öngörülmüştü.

1989-2005 GAP Master planına göre 1988 yılında başlanan GAP inşasının büyük ölçüde 2000'lerin başında, tam anlamıyla bitmesinin ise 2010'da olacağı açıklanmıştı.

Siyasiler paylaşamamıştı

Özellikle 1980'li ve 1990'lı yıllarda bitmesi halinde Türkiye'yi adeta uçurarak zengin bir ülkeye dönüştüreceği öne sürülen GAP, o günlerde siyasiler arasında da polemik konusu da olmuştu.

Eski Başbakan ve Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel, o meşhur şivesiyle "Gap'ı gaptırmam" diyerek projenin asıl sahibinin kendisi olduğunu iddia etmişti.

2008'de ve 2017'de bitirilmesi için vaat edilen tarihler tutmadı

Ama evdeki hesap çarşıya uymadı. GAP'ın bitirilmesi için belirlenen tarihlerdeki hedeflere ulaşılamadı.

Zamanla GAP daha az konuşulur ve seçimden seçime hatırlanır oldu. Çünkü yeni "mega" ve "çılgın" projeler gündeme getirildi.

Buna rağmen Mayıs 2008'de Diyarbakır'da GAP eylem planını açıklayan dönemin Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, GAP'ın 5 yılda bitirileceğini ve 4 milyon insana iş imkanı sağlayacağını belirtti. Ancak bu sürede de bitirilmedi.

Erdoğan bu sefer de 11 Nisan 2017 günü Şanlıurfa'da halka hitaben yaptığı konuşmada GAP'ı bitireceklerini söyleyerek, "2019 yılına kadar GAP'ı tüm unsurlarıyla tamamlamayı hedefliyoruz" dedi ama GAP yine bitmedi.

Hedefler neydi? Şu ana kadar ne oldu?

Peki GAP'ta son durum ne? Ne planlanıyordu, şu ana kadar ne oldu?

Bu soruları GAP projesini ilk başladığı günden beri yerinde takip eden ve bugüne kadar bu konuda pek çok açıklama yapan Ziraat Mühendisleri Odası Başkanı Abdullah Melik'e sorduk.

Melik, 2008-2012 "Birinci GAP Eylem Planı'nda su kaynağı hazır sulamalarda ana kanal ve şebeke yapımını ön gören planda Devlet Su İşleri (DSİ) sulamalarının bir milyon 600 bin hektar alana ulaşmasının, 2014-2018 "İkinci GAP Eylem Planı"nda 1,1 milyon hektar alana ulaşılmasının hedeflendiğini belirtti.

Her iki "GAP Eylem Planı"nın hedeflenen sulamalara ulaşılmadığını ifade eden Melik, "Örnek vermek gerekirse 110 bin hektar alan Mardin-Ceylanpınar ana kanalı yapılmış ama suyu dağıtılacak şebekeler döşenmemiştir. 116 bin hektar alan Mardin-Ceylanpınar pompaj sulamasının sadece çok az bir kısmı gerçekleşmiştir. Kısacası sadece 388 bin hektarlık alan Mardin-Ceylanpınar sulamaları gerçekleşmemiştir. 950 bin dönüm olan Suruç ovasında ise sadece 570 bin dekar alan sulamaları gerçekleşmiştir" dedi.

Melik'in verdiği bilgiye göre GAP'ta illere göre son durum

36 milyar dolarlık proje bedeli ek projelerle 40 milyar doları aştı

GAP'ın proje bedelinin yaklaşık 36 milyar dolar olmasına karşın eklenen projelerle birlikte 40 milyar doları aştığını belirten Melik, "GAP bittikten sonra toplam da 2,1 milyon hektar alan sulanmış olacak. Şu an ise 571 bin hektar alan sulanıyor" ifadelerini kullandı.

Öncelik verilen enerji projelerinin bitme oranı yüzde 74

GAP'ın bir türlü bitirilememesinde en büyük nedenin kaynak yetersizliği olduğu ifade ediliyor.

Ayrıca Türkiye, son yıllarda enerji ihtiyacı büyüdüğünden GAP için ayırdığı kısıtlı kaynaklarını da öncelikle enerji projelerinin bitirilmesi için ayırdı.

Ancak buna rağmen GAP'ın enerji projeleri bile halen bitmiş değil.

Melik, GAP'ta enerji projelerinin gerçekleşme oranının halen yüzde 74 olduğunu söyledi.

Melik'in verdiği bilgiye göre sulama projelerinin yarısı bile bitirilemedi. Sulama projelerinde ise bu oran daha da düşük.

Sulama projelerindeki son duruma dair Melik şu bilgileri paylaştı:

"Sulamada, GAP Master Planı ve GAP Bölge Kalkınma Planı'na göre DSİ yani Atatürk Barajı sulamalarının gerçekleşme oranı yüzde 29 dur. GAP Eylem Planına göre ise DSİ sulamaları gerçekleşme oranı ise yüzde 46'dır. Bu da şu anlama geliyor: Şu an mevcutta 2,2 milyon alanın yüzde 29'u sulanmış oluyor. Gerçekleşen yüzde 46'nın yüzde17'si ise proje aşamasında ve inşaatı devam eden alan."

Yarım biten hali bile kazandırıyor

Bunca eksikliğe karşın GAP, gerçekten ilk yapıldığı dönemlerde de iddia edildiği gibi kazandıran bir proje.

Melik, Türkiye'nin GAP'ta enerjiden şu ana kadar 30, tarımsal sulamadan ise 13 milyar dolar kazandığını kaydetti.

"Kazandırdığı para GAP'a harcansaydı çoktan bitmişti"

Peki projenin bitmesinin gecikmesinde hangi faktörler etkili oldu?

Melik, bu soruya "Dış kaynaklarının bulunmaması, finansman sorunları, bölgedeki huzur ortamı, başta Suriye olmak üzere komşu ülkelerle yaşanan problemler ve hükümetlerin yatırım tercihlerinin değişmesi projenin gerçekleşmesinde gecikmelere neden olmuştur. Oysa GAP'tan kazanılan para projeye aktarılsaydı çoktan bitmişti" diye cevap verdi.

GAP bitirilse ekonomik etkileri ne olacak?

Melik, bu soruyu da şöyle cevaplandırdı:

• - 2,2 milyon hektar alan sulanmış olacaktı
• - Yılda 27 milyar kWh elektrik üretimi oluşacak
• - GSBH yüzde 445 artış sağlanacaktı
• - Kişi başı gelirde yüzde 209 artış olacaktı
• - 3,8 milyon kişiye istihdam yaratacaktı
• - Yılda 2,1 milyar dolar sulama getirisi sağlayacaktı
• - Yılda 2,2 milyar dolar enerji getirisi sağlayacaktı
• - Yılda tarımsal ürünlerin ithalatında harcanan para 9 milyar dolar ülke içinde kalacak.
• - Yapılan çalışmalara göre kuru tarımdan sulu tarıma geçişte çalışma süresi insan iş gücü 9 kat artmıştır, GAP projesi bitmiş olsaydı bölgedeki tarım işçisi ihtiyaca karşılık bile veremeyecekti.
• - GAP illerinden yaklaşık 400-500 bin tarım işçisi başka illere çalışmak için gitmeyecek kendi illerinde istihdam edilmiş olacaklardı.

"İşi oluruna bıraktılar"

Peki bugünkü şartlarda GAP'ın ne zaman bitirilmesi mümkün? Melik, bu soruya iç açıcı bir cevap vermedi.

"2018 sonrası GAP Eylem Planı yenilenmemiş, işi oluruna bırakmışlar" iddiasında bulunan Melik, sadece GAP sulamalarının bitmesi için yaklaşık 8-11 milyar dolara ihtiyaç olduğunu savundu.

"Baraj kenarında olup halen kuru tarım yapan köyler var"

GAP ile yakından ilgilenen isimlerden biri de CHP Adıyaman Milletvekili Abdurrahman Tutdere..

Milletvekili Tutdere, TBMM'deki konuşmalarında sürekli GAP'ı gündeme getiriyor. Konuyla ilgili olarak görüşünü aldığımız Tutdere, GAP'ın Cumhuriyet'in en büyük projesi olduğunu anımsattı.

Tutdere, iktidarın "Bitireceğiz, parası hazır" dediği halde projenin tamamlanamadığına dikkati çekti.

Memleketi Adıyaman'ın projenin en önemli merkezlerinden biri olmasına karşın buradaki sulama tesislerinin, barajların, göletlerin halen bitirilemediğini hatırlatan Tutdere, "Adıyaman yarımada olmasına karşın halen sulama kanalları tamamlanamadığından barajın kenarında olduğu halde halen kuru tarım yapan köyler var. Hatta kimi yerlerde Fırat akıyor, köyler bakıyor durumu var. Halen sorun çözülmüş değil" değerlendirmesinde bulundu.

"GAP, ciddi anlamda yarım kaldı"

GAP'ta enerji projelerinin tamamlanma oranının yüzde 79, sulamada ise yüzde 40 oranında kaldığını öne sürerek, GAP'ın ciddi anlamda yarım kaldığını öne süren Tutdere, örneğin Mardin Kızıltepe Ovası'nda kanal yapılmasına karşın kanallara su verilmediğini dile getirdi.

"Kanalizasyon suları baraja karışıyor"

GAP'ın birçok ayağı olduğunu kaydeden Tutdere, proje kapsamında altyapı çalışmalarının da bitirilemediğini öne sürerek, şu iddiada bulundu:

Bizim kentimizde çoğu ilçenin kanalizasyonları arıtılmadan artık bir temiz su kaynağı olan Atatürk Barajı'na bırakılıyor. Oysa öncelikli olarak alt yapının tamamlanarak arıtma sistemlerinin bitirilmesi gerekiyordu. Ciddi mağduriyetler var.

"GAP bitirilmiş olsaydı ekonomik kriz olmayacaktı"

GAP'ın tamamlanmamış olmasına karşın bile sadece enerjide 12 milyar doları Türkiye'ye kazandırdığını söyleyen Tutdere, "GAP, bitirilmiş olsaydı ekonomik kriz olmayacaktı bu kadar açık vermeyecektik. Gerçekten önemli proje ihmal edildi" ifadelerini sözlerine ekledi.